Ręka to doskonałe narzędzie wyspecjalizowane w wielu zadaniach odgrywające ogromne znaczenie w życiu każdego człowieka. Jej doskonałość polega na tym, że służy nam jako silne narzędzie do dźwigania, podnoszenia, siłowania się, a jednocześnie potrafi wykonać bardzo precyzyjne i skomplikowane ruchy takie jak szycie, zapinanie guzików czy wiązanie sznurowadeł. Tak szeroki zakres specjalizacji rąk sprawia, że to w głównej mierze od ich sprawności zależy poziom funkcjonowania każdego z nas.Zatem, jak wynika z powyższego, niewiele jest czynności, które można wykonać bez użycia rąk, czasami są nawet pomocne podczas przemieszczania się (kule, wózek). Już od najwcześniejszych chwil naszego życia używamy rąk[1]. Na początku pomagają nam w poznaniu świata. Najpierw dziecko dotyka i manipuluje nieporadnie wszystkim, co może chwycić,
z czasem zmienia się to w manipulację specyficzną i dziecko za pomocą rąk zdobywa
i poszerza wiedzę na temat otaczających go przedmiotów.
Jeśli mamy sprawne ręce, potrafimy wykonać większość czynności, co sprawia, że jesteśmy dużo bardziej niezależni od innych osób nawet jeśli poruszamy się na wózku. Już we wczesnym dzieciństwie możemy zaobserwować pewne nieprawidłowości w funkcjonowaniu rąk. Wczesne zdiagnozowanie defektów w tym zakresie oraz odpowiednio dobrane ćwiczenia i stymulacja dają możliwość zapobiegnięcia głębszym zaburzeniom i utrwaleniu złych nawyków u dziecka. Dlatego na potrzeby pracy z dziećmi z trudnościami w zakresie małej motoryki powstał Program Terapii Ręki.
Terapia Ręki ma na celu usprawnianie tzw. małej motoryki, czyli precyzyjnych ruchów dłoni i palców, jak również dostarczania wrażeń dotykowych i poznawania dzięki nim różnych kształtów, struktur materiałów oraz nabywanie umiejętności ich rozróżniania. Ale przede wszystkim służy do osiągnięcia samodzielności w podstawowych czynnościach życia codziennego. Terapia ręki jest całościową metodą pracy, tzn. że swoimi oddziaływaniami obejmuje cały układ ruchowy człowieka. Zatem terapeuta ręki musi rozpoczynać terapię od ćwiczeń ogólnorozwojowych, a dopiero w dalszym etapie ćwiczyć z dzieckiem precyzyjne ruchy dłoni i palców. [2]
Głównym celem terapii ręki jest osiągnięcie samodzielności w zakresie podstawowych czynności życia codziennego tj. usprawnianie i wspomaganie dziecka w osiągnięciu optymalnego poziomu w zakresie samoobsługi oraz doskonalenie sprawności manualnej
i grafomotoryki poprzez usprawnianie funkcji percepcyjno – motorycznych.
Do innych celów terapii ręki zalicza się również:
- wypracowanie zdolności skupienia uwagi i patrzenia
- przekraczanie linii środka ciała
- prawidłowe opanowanie umiejętności szkolnych tj. doskonalenie techniki pisania, wycinania, malowania, wydzierania
- wspomaganie precyzyjnych ruchów rąk
- wzmacnianie koncentracji
- poprawę koordynacji wzrokowo-ruchowej
- rozwijanie ogólnej koordynacji ruchowej
- rozwijanie koordynacji obustronnej
- usprawnianie sprawności ruchowej całej kończyny górnej
- udoskonalenie sprawności manipulacyjnej ręki
- doskonalenie umiejętności chwytu
Rozpoczynając pracę z zakresu małej motoryki należy dokonać wnikliwej obserwacji dziecka pod kątem funkcjonowania samej ręki, ale również dysfunkcji całego organizmu. Powinniśmy zatem ocenić dużą motorykę, małą motorykę, napięcie mięśniowe, procesy sensoryczne.
Obserwację i ocenę należy rozpocząć od diagnozy całego ciała, czyli sposobu poruszania się, umiejętności zmiany pozycji, rozwoju praksji. Jest to bardzo ważny element, gdyż od tego jak dziecko radzi sobie w zakresie motoryki dużej uzależniona jest umiejętność pracy motoryki małej. Jest to zgodne z prawami rozwoju:
- cefalokaudalnym, który oznacza, że rozwój postępuje od części głowowej (ruchy gałek ocznych, dowolne ruchy mięśni szyi), następnie rozwija się część tułowiowa (ruchy rąk, ruchy tułowia), a na końcu część nożna (dowolne ruchy nóg, chodzenie)
- proksymodystalnym, który oznacza, że zmiany postępują w kierunku od osi podłużnej ciała na boki, czyli najpierw rozwijają się mięśnie położone blisko kręgosłupa, następnie mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców.
Najpierw uczymy się wykonywania ruchów dużych a potem przechodzimy do ruchów precyzyjnych dłoni i palców. Musimy pamiętać, że nieprawidłowy rozwój motoryczny wpływa negatywnie na rozwój ręki. Problemy grafomotoryczne mogą wynikać ze złego przystosowania posturalnego (reakcje ciała niezbędne do wykonania danego ruchu). Kontrola posturalna polega na ruchach naszego ciała, najczęściej nieświadomych, dzięki którym automatycznie dostosowujemy swoje ciało do wykonywanej czynności.
Często się zdarza, że trudności grafomotoryczne dziecka czy samoobsługowe wiążą się z nieprawidłowo przetwarzanymi bodźcami dotykowymi, które mogą przejawiać się na wiele sposobów (unikanie kontaktu fizycznego i dotyku lub odwrotnie: branie wszystkiego do ust, rąk). Nadwrażliwość dotykowa powoduje unikanie zabaw dłońmi, natomiast podwrażliwość tego układu charakteryzuje się obniżoną zdolnością różnicowania cech trzymanego przedmiotu bez kontroli wzroku. Słaba dyskryminacja dotykowa powoduje problemy w zakresie dostrzegania cech przedmiotu, nazywaniem przedmiotów, części ciała, gdy znajdują się poza zasięgiem wzroku. Dziecko z nadwrażliwością dotykową ograniczając sobie doznania dotykowe może stosować nieprawidłowy chwyt pisarski. Dziecko ze słabym czuciem swojego ciała może używać niewłaściwej siły w trakcie prac grafomotorycznych, może zbyt mocno lub za słabo trzymać ołówek czy kredkę.[3]
Problemy grafomotoryczne obserwować będziemy również u dzieci dyspraktycznych, które wynikać będą z trudności z planowaniem ruchu i wykonywaniem sekwencji ruchów.
W rozwoju umiejętności grafomotorycznych dużą rolę spełnia układ przedsionkowy, odpowiadający za koordynację, płynność i zgrabność ruchową.
Po dokonaniu kompleksowej obserwacji oraz diagnozy i przygotowaniu indywidualnego programu terapii można rozpocząć realizację postawionych celów w oparciu o schemat zajęć. Podczas spotkań wykorzystuje się ćwiczenia i zabawy rozwijające między innymi sprawność ruchową całej kończyny górnej dziecka, sprawność manipulacyjną dłoni, umiejętność chwytu, koordynację pomiędzy dłońmi oraz doskonalenie umiejętności samoobsługowych.
Plan zajęć powinien zawierać następujące elementy:
- Powitanie.
- Stymulacja proprioceptywna- ma ona za zadanie zwiększyć możliwość lepszej kontroli własnego ciała, umiejętności zaplanowania ruchów od dużych do bardziej precyzyjnych,
a także wpłynąć na normalizację napięcia mięśniowego.Przykładowymi ćwiczeniami mogą być zabawy w zawijanie dziecka w naleśnik, przepychania, dociskania. - Seria ćwiczeń rozmachowych- jest to grupa ćwiczeń angażująca głównie obręcz barkową oraz budująca centralną stabilizację ciała. Do tej grupy ćwiczeń możemy wykorzystać zamalowywanie dużych powierzchni, wykonywanie pajacyków czy skoki na trampolinie
w ustalonym rytmie. - Seria ćwiczeń manualnych- ta grupa ćwiczeń angażuje do pracy przede wszystkim staw ło kciowy i nadgarstek. Przykładowymi ćwiczeniami wykorzystywanymi w tej grupie są zabawy z gliną, masą solną, darcie i składnie papieru, nakładanie zabawek na patyk czy sznurek, budowanie z klocków, wyczuwanie różnych powierzchni, malowanie farbami, wyszukiwanie elementów bez użycia wzroku.
- Seria ćwiczeń precyzyjnych tj. obrysowywanie wyznaczonych szablonów, wkładanie
i wyjmowanie drobnych przedmiotów, zabawy paluszkowe, zabawy z koralikami, ugniatanie małych kulek z papieru trzema palcami, wodzenie palcem po konturach itp. - Relaks- jest to ważny element każdej terapii. Jego forma jest dowolna wynikająca
z preferencji dziecka. - Pożegnanie.[4]
Ręka spełnia swoje funkcje, gdy wszystkie jej elementy składowe ,takie jak: kości, stawy i mięśnie działają prawidłowo i zachowana jest ich wielostronna współpraca. Dlatego też, bardzo ważnym elementem jest usprawnianie ręki jako jedną całość, a nie stymulowanie poszczególnych jej części składowych .[5]
Jednym z bardzo ważnych elementów zajęć terapii ręki jest masaż, o jego znaczeniu wspominają również Giczewska, A. i Bartkiewicz, W. ( 2014), pisząc, że masaż powinien być wykonywany od palców dłoni do obręczy barkowej wraz z łopatką. Wykonywane są elementy stymulacji dotykowej i proprioceptywnej (w zależności od indywidualnych preferencji sensorycznych). W czasie masażu wykorzystuje się oliwkę, kremy lub masełka zapachowe.
Najczęściej masaż jest wykonywany przez terapeutę rękoma, natomiast prowadząc terapię u dzieci ze specjalnymi potrzebami, często taki rodzaj masażu jest dużą trudnością
z różnych powodów. Wtedy więc, używamy różnych gadżetów takich jak: rękawice o różnej fakturze, szczoteczki, masażery elektroniczne, wałki, gąbki, w zależności od indywidualnych preferencji dotykowych wychowanków. W taki sposób masaż ten jest bardziej atrakcyjny dla dziecka, co pozwala wychowankowi skoncentrować uwagę na wykonywanie masażu przez określony czas.
Program terapii ręki odbywa się według określonego schematu. Bardzo ważna jest kolejność wprowadzanych zadań i ćwiczeń, o której już wspomniałyśmy powyżej. Natomiast, elementy ćwiczeń wykonywanych podczas zajęć terapii ręki można wykorzystywać podczas innych zadań . Na przykład, ćwiczenia rozmachowe, można wdrążyć w zajęcia plastyczne
i wykorzystać to jako krótką i atrakcyjną zabawę przed wykonywana pracą, mogą to być zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn dużym pędzlem, ruchami pionowymi lub poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, z góry na dół, bądź pajacyki, skoki na trampolinie w ustalonym przez nauczyciele rytmie.[6]
Zajęcia kulinarne bądź zabawy tematyczne takie jak ,, W kuchni” przedstawiają sobą ogromne możliwości wykonywania ćwiczeń manualnych, podczas których duży nacisk kładziemy na pracę stawu łokciowego i nadgarstka. Zajęcia te można zorganizować w różny sposób, i wykorzystując dowolne narzędzi kuchenne: widelce, łyżki, miski, wałki, maty
o różnej strukturze, foremki do wycinania itd.
Zabawy ruchowe takie jak: ,, tortilie” – zawijanie dziecka w koce, materace, bądź karimatę i opukiwanie go z góry na dół i odwrotnie, jest świetną okazją do wykonywania ćwiczeń proprioceptywnych, podczas których działamy nad czuciem głębokim naszego wychowanka.
Zabawy ruchowe, bądź muzyczno- ruchowe przedstawiają sobą ogromny wachlarz ćwiczeń ruchów precyzyjnych. Podczas takich zabaw, wychowankowie mogą naśladować dotykanie swoich palców, dotykanie palcami podłoża, naśladują również grę w pianino, rysowanie w powietrzu, padające kropelki deszczu, szumiące drzewa, imitują ślady słonia bądź mrówek na dowolnej powierzchni. Świetną okazją na wykonywanie ćwiczeń precyzyjnych są zabawy konstrukcyjne z klockami, koralikami, kubkami, kartami do grania itd., podczas których również się rozwija wyobraźnia i kreatywność dziecka.
Dużą radość dzieciom przynoszą zabawy sensoryczne, które przedstawiają sobą nie tylko elementy ćwiczeń precyzyjnych, ale i manualnych. Są to różne zabawy z pisakiem sensorycznym, wykonywanie dowolnych figur z piankoliny, ciastoliny bądź masy terapeutycznej, zabawy z ryżem, grochem, fasolką, guzikami, bądź innymi rodzajami kasz
i ziaren. A więc, warto pamiętać, że terapia powinna mieć formę zabawy, dzięki czemu dziecko z chęcią i zainteresowaniem będzie uczestniczyło na zajęciach.
Być może na co dzień, nie zawsze zauważamy, ale ręka, to narząd, który jest odpowiedzialny za ogromną ilość funkcji, istotnych w naszym życiu, a przede wszystkim,
w życiu małego dziecka- bo to dzięki nim poznaje tak wiele rzeczy z otaczającego świata.
A więc, sprawiając, że zajęcia terapii ręki będą różnorodne, stwarzamy dziecku możliwości poznawania świata z różnych perspektyw i kolorów, co jeszcze bardziej wzbogaca jego wyobraźnię i kreatywne myślenie. Zajęcia te nie należą do wąskiej dziedziny, a wręcz przeciwnie, stanowią doskonałe uzupełnienie innych terapii, jak np. logopedycznej, muzycznej bądź sensorycznej.
Autorzy:
Danuta Szymczyk – Borcz
Julia Suboč
Literatura:
- Giczewska, W. Bartkiewicz, Przyjaciel, 2009, Nr 5(18);
- Giczewska, W. Bartkiewicz, Terapia ręki, Warszawa, 2014;
- Eliot, Co tam się dzieje?, Poznań, 2003;
- Goddard Blythe, Jak osiągnąć sukcesy w nauce? Uwaga, równowaga i koordynacja, Warszawa, 2015, PWN;
- Muroń, Program Terapii Reki szansą na kompensowanie deficytów w obrębie małej motoryki u dzieci., INFORMATOR OŚWIATOWY, 2014, s. 46-48.
[1] S. Goddard Blythe, Jak osiągnąć sukcesy w nauce? Uwaga, równowaga i koordynacja, Warszawa 2015, PWN
[2] A. Giczewska, W. Bartkiewicz, Terapia ręki, Warszawa, 2014.
[3] L. Eliot, Co tam się dzieje?, Poznań , 2003.
[4] A. Giczewska, W. Bartkiewicz, Przyjaciel, 2009, Nr 5(18).
[5] A. Giczewska, W. Bartkiewicz, Terapia ręki, Warszawa, 2014.
[6] E. Muroń, Program Terapii Reki szansą na kompensowanie deficytów w obrębie małej motoryki u dzieci., INFORMATOR OŚWIATOWY, 2014, S. 46-48.